Ratusz Głównego Miasta w Gdańsku

Ratusz Głównego Miasta w Gdańsku - elewacja południowa

Wycieczka do Odnowionego Ratusza Głównego Miasta 

W dniu 06 lutego 2011 r. zwiedzaliśmy Ratusz Głównego Miasta.

1. Miejsce

Ta wiekowa, pamiętająca początki średniowiecza, gotycko - renesansowa budowla, usytuowana na skraju ulic Długiej, Długiego Targu i Ławniczej,  dominuje nad panoramą Drogi Królewskiej, najbardziej reprezentacyjnego traktu Gdańska. 

2. Funkcja 

Ratusz od zarania swych dziejów był siedzibą władz najważniejszego obszaru Gdańska, nazywanego od XIV w. Głównym Miastem. Od połowy XV w. stał się centrum władzy dla całej aglomeracji. Pełnił tę funkcję kilka stuleci i tu urzędowali Radni, Ławnicy, a od 1526 roku także przedstawiciele Trzeciego Ordynku.

3. Budowa

Dokładna data powstania budowli nie jest znana. Według XVII-wiecznego kronikarza gdańskiego Stephana Graua budowę ratusza rozpoczęto na wiosnę 1327 r. i zakończono w grudniu 1336 r. Ratusz z pierwszej połowy XIV wieku był przypuszczalnie niewielkim, piętrowym budynkiem, wykonanym w konstrukcji szkieletowej z cegły i drewna.

Ratusz Głównego Miasta w Gdańsku - elewacja wschodnia

4. Rozwój I etap

Zachowana księga rachunkowa z lat 1379-1382 zawiera wiadomości o wydatkach na materiały budowlane i za prace prowadzone przy ratuszu przez mistrza murarskiego Heinricha Ungeradina. Polegały one na przebudowie i powiększeniu dotychczasowego budynku w kierunku zachodnim.

II etap.

Kolejna rozbudowa gmachu nastąpiła w latach 1454 - 1457. Kiedy w 1457 r. w Gdańsku przebywał król Polski Kazimierz Jagiellończyk, w powiększonym i odrestaurowanym już Ratuszu Głównego Miasta polski władca dodał koronę do herbu Gdańska, jako znak uznania go za królewskie miasto.

III etap

Rozwój miasta, a przede wszystkim  w 1526 r. powiększenie samorządu miejskiego przez króla Zygmunta I Starego o Trzeci Ordynek, stanowiący reprezentację kupiectwa i cechów rzemieślniczych, spowodowało konieczność dalszej rozbudowy obiektu. Około 1537 r. zaczęto wznosić dwukondygnacyjną oficynę wokół dziedzińca, na miejscu dawnego zajazdu.

5. Tragedia i kolejna przebudowa

3 października 1556 r. wybuchł w ratuszu groźny pożar. Usuwanie skutków zniszczeń trwało kilka lat i zapoczątkowało przebudowę gmachu w stylu renesansowym. Najpierw w latach 1559 - 1560 wykonano nowy, wspaniały hełm dla wieży, na którego iglicy umieszczono w 1561 r. pozłocony posąg panującego wówczas w Polsce króla Zygmunta II Augusta. Wewnątrz hełmu zainstalowano zespół 14 grających dzwonów – tzw. carillon.

6. Wnętrza Ratusza Głównego Miasta

Bogacące się na handlu gdańskie mieszczaństwo dążyło do podkreślenia pozycji miasta również poprzez nadanie odpowiedniego splendoru ratuszowym wnętrzom. W ich upiększaniu w końcu XVI i na początku XVII wieku  brali udział twórcy złotego wieku sztuki gdańskiej, tacy mistrzowie, jak: Izaak van den Block, Hans Vredeman de Vries, Willem van der Meer, Anton Moeller i Szymon Herle. Ogólne kierownictwo nad pracami sprawował niderlandczyk Anton van Obberghen, pełniący w tym czasie funkcję budowniczego miejskiego. Najbardziej reprezentacyjną kondygnacją stało się pierwsze piętro. Mieściło ono najważniejsze sale ratusza - Wielką Salę Rady, zwaną również Salą Czerwoną, i Wielką Salę Wety, określaną od XIX w. jako Salę Białą. Również we wnętrzach oficyny, do której w drugiej połowie XVI wieku dobudowano dwa skrzydła (północne i wschodnie) - stworzono piękne pomieszczenia, m.in. Małą Salę Rady (zwaną też Zimową) i Małą Salę Sądu Wetowego (Sala Kominkowa). Oficyna i skrzydła boczne utworzyły wewnętrzny dziedziniec w kształcie prostokąta, który obecnie został zadaszony. 

7. Wielka Sala Rady - Sala Czerwona

W okresie istnienia Ratusz pełnił zadania nie tylko funkcjonalne, lecz i ideowe. Te ostatnie zostały szczególnie nagromadzone w wystroju jego najpiękniejszego wnętrza, jakie stanowi, zachowana do czasów obecnych, Wielka Sala Rady (Sala Czerwona). W tym wielkim zespole malarsko-rzeźbiarskim twórcy programu przedstawili, ogólnie określając, wzorce moralne i normy postępowania dla rządzących miastem. Sala Czerwona, jest najcenniejszym i najbardziej reprezentacyjnym wnętrzem Ratusza Głównego Miasta. Przede wszystkim ważne jest ustalenie, kto był autorem, a kto adresatem treści malowideł Sali Czerwonej. Katarzyna Cieślak (Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą. Sztuka Gdańska jako miasta podzielonego wyznaniowo, Wrocław 2000) podkreśla, że wystrój sali powstał na zamówienie bardzo w tych latach aktywnego stronnictwa kalwińskiego w radzie miasta (m. in. B. Schachmann, J. Speymann) i skierowany był przede wszystkim do tych kolegów z rady, a z nimi pozostałych Gdańszczan, którzy pozostawali zwolennikami luteranizmu. Dysputa religijna między tymi dwoma grupami toczyła się na temat zupełnie innych zagadnień, niż stosunek Gdańska do Królestwa Polskiego…

8. Cnoty Obywatelskie Hansa Vredemanna de Vriesa  – ściany

Sala Czerwona jest największym z dzieł Hansa Vredemanna de Vries, który opracował dla niej kompleksowy projekt wystroju wnętrza: dekoracji architektonicznej, malarskiej i snycerskiej z intarsjami. Hans Vredemann de Vries przybył do Gdańska w roku 1592, jako architekt, fortyfikator, z zamiarem wzięcia udziału w konkursie na projekt umocnień obronnych przy Wisłoujściu i Motławie. W październiku tego roku podpisał z Radą jednoroczny kontrakt na architekta miejskiego. Po przegranym konkursie stracił posadę. W trakcie pobytu w Gdańsku podejmował również prace dekoracyjne i malarskie. W roku 1594 wykonał, na zamówienie Rady Miasta słynny, zaginiony podczas ostatniej wojny obraz: Orfeusz wśród zwierząt - dla Dworu Artusa w Gdańsku. Po całkowitej akceptacji tego dzieła, Rada Miasta zleciła mu kolejne zadanie – dekorację Wielkiej Sali Rady.

W roku 1594, wraz z synem Paulem, wykonał dekoracje malarskie na stropie. Nowożytna dekoracja na stropie gotyckiej konstrukcji belkowej była dla Rady Miasta nie dość satysfakcjonująca. Strop Hansa Vredemanna zastąpił nowy, z lat 1608 – 1611, z cyklem malarskim Izaaka van den Blocke. Równolegle z pracami na stropie, w warsztacie gdańskiego stolarza i snycerza Szymona Herle powstawał, według projektu Hansa Vredemanna nowożytny wystrój ścian.

Były to, zachowane do dzisiaj w dużym procencie, biegnące dookoła sali intarsjowane ławy przyścienne, bogato rzeźbione i intarsjowane gzymsy. W roku 1595 powstało siedem dużych obrazów sztalugowych wyobrażających cnoty obywatelskie i postulaty moralne: Sprawiedliwość, Mądrość, Pobożność, Zgoda, Wolność, Stałość oraz Sąd Ostateczny. Scenom towarzyszyły objaśniające napisy łacińskie, swobodnie rozrzucone na powierzchni malowidła. Dodatkowo, pod dolnymi ramami obrazów (do czasów II wojny światowej) umieszczone były listwy z łacińskimi inskrypcjami, które pomagały w odczytywaniu zasadniczych idei obrazów. Dodajmy tu – za kustosz Wioletą Kmiecik -  iż był też ósmy obraz, który spełniał rolę parawanu, stawianego latem przed otworem kominka. Przedstawiał alegorię rozumu, trzymającego na wodzy złe instynkty, ale zaginął.

Należy tu dodać,  że malarstwo doby Renesansu charakteryzuje silna idealizacja natury i wyważone matematycznie proporcje elementów kompozycji. Wzorem był antyk. Z zamiłowania do niego wywodzą się bohaterowie mitologiczni, klasyczna architektura, na której tle odbywa się większość scen w malarskich przedstawieniach narracyjnych oraz łacińskie sentencje, będące uzupełnieniem obrazu. Takie malarstwo wymagało odpowiedniego przygotowania; było skierowane głównie do widza wykształconego i przez osobę wykształconą było tworzone. Z mistrzowską swobodą artyści posługiwali się wypracowanymi przez poprzedników zdobyczami: perspektywą, znajomością anatomii i mechanizmu ruchu. Układ kompozycyjny przedstawień malarskich oparty był na symetrii pozornej, lekko zrytmizowany barwami i kierunkami.

Obrazy Hansa Vredemanna de Vriesa z gdańskiego Ratusza Głównego Miasta powstały w okresie schyłku renesansu, zwanego manieryzmem, w gdańskiej odmianie nazywanego manieryzmem niderlandzkim. To właśnie wielokulturowość Gdańska, swoboda religijna i dobrze rozwinięta gospodarka przyciągały do miasta rzesze artystów obcego pochodzenia, w tym czasie głównie z Niderlandów.

Obrazy z Sali Czerwonej stanowią typowe dzieła czasu Renesansu z widocznym zamiłowaniem do antyku, alegorii oraz perspektywy. W gdańskim malarstwie holenderskiego mistrza widoczny jest również wpływ twórczości Wenecjan – mistrzów koloru, którzy niezmiernie wzbogacili gamę barw i pogłębili wiedzę o zależności barwy od światła.

A.Sprawiedliwość

SPRAWIEDLIWOŚĆ

Widzimy tu niejako salę sądową. Na trzonie kolumny środkowej umieszczono symbole: Tablice Dekalogu, otwartą księgę Ewangelii, poniżej tablicę z napisem: IVS PATRIUM (Prawo Ojczyste). Na drugim planie, w sali sądowej przedstawiono jednocześnie dwie rozprawy – przed sądem sprawiedliwym, po stronie lewej i przed sądem niesprawiedliwym, po stronie prawej. Trybunał sprawiedliwy składa się z sześciu mężczyzn, którym przewodniczy Alegoria Sprawiedliwości przedstawiona w postaci, pełnej dostojeństwa i elegancji, ślepej kobiety z koroną na głowie i charakterystycznymi dla niej atrybutami (miecz i waga o równych szalkach). Sędziowie, o twarzach emanujących powagą i spokojem, ukrywający dłonie w rękawach swoich długich, podbitych futrem płaszczy, sądzą przywiedzionego przez pachołka przestępcę. Między zespołem sędziowskim, a pozwanym widać grupę, złożoną z trzech alegorycznych, pełnych wdzięku i elegancji postaci kobiecych, z towarzyszącymi im łac. napisami: VERITAS, RATIO i INDAGATIO, sugerującymi, że ów trybunał sądzi w oparciu o: Prawdę, Słuszność i Badanie.

Trybunał niesprawiedliwy również składa się z sześciu mężczyzn, tu rozprawie przewodniczy alegoria Niesprawiedliwości. Sędziowie o twarzach pełnych niepokoju i podniecenia, ubrani w długie płaszcze i czworokątne czapki, mają wyciągnięte ręce. Alegoria Niesprawiedliwości, pod postacią kobiety z koroną na głowie, trzymającej w lewej ręce miecz, a w prawej wagę o nierównych szalkach, także siedzi na podwyższonym tronie, ale z półkolistym baldachimem i bez imienia Jahwe na zaplecku. Przy lewym boku tronu Niesprawiedliwości widoczny jest przedstawiony fragmentarycznie młody mężczyzna bez nakrycia głowy, który najprawdopodobniej odgrywa tu rolę donosiciela. Przed opisanym trybunałem sędziowskim dokonuje się jawny akt korupcji. Pozwany przed sąd mieszczanin, stojący wymownie tyłem do trybunału, odmawia zapłaty robotnikowi, a urzędnikowi wręcza łapówkę. Drugi plan obrazu zamyka ściana z dwiema arkadami, otwierającymi perspektywę na dwa różne place miejskie : po stronie lewej umieszczono księgę Ewangelii (przedmiot kultu), a po stronie prawej naczynie pełne złota (przedmiot korupcji).

B. Mądrość

MĄDROŚĆ

Widzimy halę kolumnową, pełniącą rolę sali posiedzeń Rady. Obradom przewodniczy alegoryczna postać kobieca z berłem i lancą, siedząca w głębi sali na tronie, umieszczonym na wysokim piedestale, pod baldachimem. Napis nad jej głową, określa ją jako: UTILITAS PATRIAE, czyli: Pożytek Ojczyzny. Nad powyższą dewizą, wskazującą cel mądrej Rady, w zwieńczeniu tronu umieszczono symbole najwyższego autorytetu moralnego – tablice Dekalogu, a nad nimi, na tle świetlistego kręgu imię Jahwe. U stóp tronu, po stronie lewej, widzimy alegorię w postaci kobiety z łysą czaszką z tyłu głowy i bujnym puklem włosów nad czołem, określoną napisem: OCCASIO, mówiącym o umiejętności mądrego dysponowania czasem. Od strony prawej zbliża się do tronu alegoria z określającym ją napisem: RATIO (Rozum). Wokół tronu widzimy krąg radnych, składający się z mężczyzn ubranych w długie płaszcze. Mężczyźni trzymają się za ręce, co znamionuje radę zgodną, zwartą, strzegącą jednomyślności dla dobra ojczyzny. Pośrodku tego gremium, na pierwszym planie znajduje się siedząca tyłem do widza, trzymająca za ręce siedzących po jej bokach uczestników Rady, alegoria Sprawiedliwości z określającym ją napisem: IUSTITIA. Między radzącym i widnieją siedzące psy, symbolizujące wierność i czujność. Na zewnątrz kręgu radzących umieszczono dziesięć stojących postaci alegorycznych, z łac. inskrypcjami, demonstrujących nieodzowne cechy niezbędne do rządzenia.

I tak od lewej widzimy tu alegorie : RECTITUDO (Prostoty), SCIENTIA (Wiedzy), IMAGINATIO (Umiejętności Szerokiego Spojrzenia na Problemy), EXPERIENTIA (Doświadczenia) oraz PROVIDENTIA (Przewidywania). Po stronie przeciwnej, na prawo od tronu, widać kolejno: PERSEVERANTIĘ (Wytrwałość),  LABOR (Pracę), Atlasa dźwigającego glob ziemski, ALACRITAS (alegoria personifikująca cnotę umiejętności szybkiego decydowania) oraz FEDUCIĘ (Wierność). Na końcu, znowu na planie pierwszym widoczna jest FACILITAS (Łagodność). Poza zwartym kołem obradujących i patronujących im cnót, przy uchylonych drzwiach, po prawej stronie sali znajdują się postacie dwóch rozmawiających kobiet z inskrypcją: TACITURNITAS, określającą alegorię Milczenia. Krąg alegorii poświęconych Radzie zamyka postać rycerza, z latarnią, płonącą pochodnią i kluczem usytuowana u wejścia do sali obrad. Towarzyszące postaci łac. napisy: CUSTODIA i TUTELA (Straż i Opieka) przypominają o obowiązku czuwania nad bezpieczeństwem obywateli.

Poza salą obrad, po prawej stronie obrazu, sceny obrazujące zjawiska przeciwstawne pozytywnym wartościom Rady. W prawym dolnym rogu obrazu, u wejścia do sali obrad, prezentowana jest scena nawiązująca do flamandzkiego przysłowia o zasypywaniu studni, kiedy cielę utonęło. Na dalszym planie chłop zamykający drzwi obory, gdy wilk już porwał owcę. Oba epizody są przeciwstawne zdrowemu rozsądkowi i przezorności.

Za tymi epizodami, na niewielkim wzniesieniu, znajduje się mężczyzna w zbroi, z mieczem w ręku, któremu towarzyszą dwie żywo gestykulujące kobiety. U stóp mężczyzny umieszczono napis: TURNUS, a nad kobietą, na lewo od postaci męskiej ALECTO. Za nimi widać płonący statek na morzu, a w dalszym tle pożar miasta. Tym razem wartości pejoratywne przedstawiono poprzez scenę mitologiczną – epizod z Eneidy. Obie postacie niewieście: Furia Alecto, wysłanniczka zagniewanej Junony i Amata, matka Lawini, której rękę przyrzekł król Latynus Eneaszowi, niezadowolona z tej decyzji i pragnąca dla swej córki Turnusa, zagrzewają króla Rutulów do zemsty.

Dwie ostatnie sceny mitologiczne, o wydźwięku katastroficznym rozgrywają się w strefie nieba: zaprzęg czterokonny, spadający wraz z jeźdźcami oraz upadek Ikara, można uznać za alegorie braku rozsądku, doświadczenia i zuchwalstwa.

C.Pobożność

POBOŻNOŚĆ

Na obrazie widzimy  wnętrze gotyckiej bazyliki trójnawowej. Przedstawiono tu alegorie, zawierające wskazania etyczne, zarówno dla duchowieństwa, jak i rządców państwa. W lewej arkadzie widzimy kapłana żydowskiego, w mitrze i z tarczą na plecach; towarzyszy mu inskrypcja: RELIGIO (Pobożność). Kapłan zwraca się w lewo, do stojącego niżej mężczyzny, z rękami skrzyżowanymi na piersiach, określonego łac. inskrypcją: OBEEDIENTIA (Posłuszeństwo). Epizod biblijny przedstawia moment rozprawy między wojowniczym arcykapłanem Samuelem (inicjatorem religijnej odnowy ludu izraelskiego), a Saulem, zakończonej pozbawieniem Saula urzędu królewskiego, za nieposłuszeństwo.

Na prawo od tej sceny, przedstawiono alegorię Pokory, w postaci chłopca trzymającego czapkę w dłoniach, z towarzyszącą mu łac. inskrypcją: HUMILITAS. Kolejny epizod określony jako MISERICORDIA ( Miłosierdzie), przedstawia mężczyznę, wspierającego się jedną ręką o filar, drugą dającego jałmużnę dziecku siedzącemu na stopniach wiodących do świątyni, w prawej arkadzie. Scena określona napisem: INSTITUTIO (Nauczanie, Opieka), przedstawia kobietę z dwojgiem dzieci wchodzących do świątyni. Jedno z dzieci modli się, drugie odbiera jałmużnę od mężczyzny stojącego w świątyni, przy skrajnym filarze prawej arkady. Epizod ten przypomina o obowiązku sprawowania miłosierdzia i opieki nad biednymi. Wydarzenie historyczne o symbolicznym znaczeniu, zawierające zasadniczą ideę obrazu rozgrywa się we wnętrzu świątyni. W połowie nawy głównej, w części rozświetlonej, po stronie prawej widać postać młodego mężczyzny z insygniami władzy królewskiej (korona i berło) siedzącego na tronie, usytuowanym pośród grona słuchaczy, zgromadzonych wzdłuż międzynawowej ściany arkadowej. U podnóża tronu umieszczono napis: IOSIAS REX. Przy prawym boku tronu dostrzegamy postać kobiecą, ze złożonymi modlitewnie dłońmi określoną jako PIETAS (Pobożność). Po przeciwnej stronie nawy, w części zacienionej, również wzdłuż międzynawowej ściany arkadowej przedstawiono pozostałych słuchaczy króla. Gremium to, złożone z dwunastu mężczyzn w różnym wieku, ze skrzyżowanymi na piersiach rękami, albo gestykulujących określono jako: ORATIO (Mowa).

Judejski król Jozjasz doprowadził do reformy kultu Jahwe, polegającej na radykalnym oczyszczeniu świątyni z pogańskich naleciałości w postaci obcych kultów. Doprowadził również do odkrycia ksiąg Mojżesza, znanych jako Deuteronomium, czyli autentycznych dokumentów woli Jahwe. Kolejna scena biblijna, z arcykapłanem Safonem, w postaci brodatego mężczyzny, siedzącego w pobliżu filara międzynawowego, w prawej rozświetlonej części nawy, i czytającego księgę, leżącą na stojącym przed nim pulpicie, stanowi logiczne dopełnienie sceny poprzedniej. Safonowi patronuje, stojąca za jego plecami alegoria VERITAS (Prawda).

Na najdalszym planie, w głębi świątyni, widocznym poprzez prawą arkadę, przedstawiono ołtarz otoczony alegoriami cnót teologicznych i kardynalnych. Na jego mensie stoją tablice Dekalogu, a na ich tle otwarta księga Ewangelii. Nad nimi, w świetlistym kręgu widnieje imię Jahwe. Zespołowi cnót przewodzi alegoria Sprawiedliwości, w postaci kobiety z charakterystycznymi atrybutami (korona, miecz i waga), siedzącej na tronie przed ołtarzem; określa ją łaciński napis: IUSTITIA. Przy prawym boku Sprawiedliwości siedzi alegoria SPES (Nadzieja) w postaci kobiety ze złożonymi dłońmi i kotwicą u stóp, przy lewym: CHARITAS (Miłość), jako kobieta karmiąca dzieci. Przy tej ostatniej dostrzegamy alegoryczną postać kobiecą z lustrem w ręku, określoną łac. napisem: PRUDENTIA (Roztropność). Dalej, po obu stronach przedstawionej grupy alegorii, widzimy jeszcze dwie postacie z modlitewnie ułożonymi rękami (CONSILIUM i RATIO - Zastanawianie się i Rozum). Po bokach ołtarza stoją: alegoria FIDES (Wiara), w postaci kobiety z kielichem i krzyżem, ustawionymi na mensie ołtarza i alegoria OBEDIENTIA (Posłuszeństwo) – kobieta z palmą i stojącą przed nią czarą.

Po prawej stronie obrazu znajdują się dwa przykłady bałwochwalstwa ze Starego Testamentu, stanowiące przeciwieństwo prawdziwego kultu, jaki zaprezentowano we wnętrzu świątyni. W najniższej strefie omawianej części obrazu przedstawiono, w postaci chłopca przechodzącego z kijem przez strumyk, alegorię określoną łacińskim napisem: SECURITAS (Bezpieczeństwo).

W scenie zatytułowanej: IDOLATRIA (Bałwochwalstwo) przedstawiono króla Salomona klęczącego przed bóstwem w postaci kobiety w koronie i z berłem, siedzącej na wysokim tronie pod architektonicznym baldachimem. Królowi towarzyszą dwie kobiety zachęcające go do adoracji bóstwa. Wyżej przedstawiono rytualny taniec wokół kolumny z wyobrażeniem złotego cielca. Opodal, widoczne namioty izraelitów wędrujących do Ziemi Obiecanej i widok na górę Synaj, tonącą w obłokach.

D. Zgoda

ZGODA

Na obrazie widzimy jońską halę kolumnową, przykrytą trójprzęsłowym sklepieniem beczkowym, z okrągłym otworem w środku centralnego przęsła i olbrzymiej apsydy z kopułą. W apsydzie umieszczony został ołtarz z napisem: CONCORDIA (Zgoda) i tablice Dekalogu, a na ich tle księga Ewangelii oraz imię Jahwe pod sklepieniem. Za ołtarzem, przy tablicach Dekalogu stoją, widoczne do połowy alegorie cnót: Wiary, w postaci kobiety z krzyżem i Miłości, w postaci kobiety karmiącej dziecko. Przed ołtarzem widzimy sekstet instrumentalno – wokalny, składający się z kobiet grających na cytrze, harfie i wiolonczeli oraz trzech śpiewaczek (instrumenty muzyczne uważane były za symbole Zgody).

Wewnątrz nawy zgromadzono dalsze personifikacje cnót, stanowiących przymioty Zgody. Poczet otwiera para alegorycznych postaci kobiecych witających się uściskiem dłoni, usytuowana w połowie nawy głównej, w pobliżu kolumnady międzynawowej. Pierwszej z nich towarzyszy pies i łaciński napis: FIDELITAS (Wierność), drugiej towarzyszy jagnię i napis: CLEMENTIA (Łagodność). Następny motyw to para całujących się alegorii Pokoju i Sprawiedliwości, u progu świątyni. Pierwszą z nich określa łac. napis: PAX oraz charakterystyczne atrybuty: miecz ze złamanym w połowie ostrzem i parą gołębi na jelcu oraz wieniec z gałązki oliwnej na głowie.

Cnocie Sprawiedliwości towarzyszy napis: IUSTITIA. Przy jej lewym boku widzimy fragmentaryczny wizerunek alegorii Czujności (w postaci żurawia) przypominającej, że zachowanie Pokoju i Sprawiedliwości wymaga czujnej postawy. Dalej stoi półnaga postać kobieca z kolczastą gałązką i otwartą książką, określona łac. napisem: VERITAS (Prawda).

Po tej samej stronie, przy prawej kolumnie arkady otwierającej widok na wnętrze świątyni, stoi rycerz w rzymskim stroju, uwieńczony wieńcem laurowym z proporczykiem i tarczą. Towarzyszy mu łac. napis: BENIVOLENTIA (Życzliwość). Przed opisaną postacią, na stopniach wiodących do świątyni, brodaty mężczyzna z wieńcem na głowie, ubrany w krótką tunikę i płaszcz przypominający togę, wita się uściskiem dłoni z mężczyzną w stroju rycerza z lwią skórą, której paszcza nakrywa mu głowę tworząc rodzaj hełmu. Wyobrażają oni bohaterów antycznych: Ulissesa i Diomedesa, symbolizujących połączenie powagi i mądrości z dzielnością i siłą. Na obrazie przedstawiają alegorię określoną napisem: AMICITIA (Przyjaźń).

Tłem dla sceny Niezgody jest fasada olbrzymiej budowli w typie pałacowym. Na dziedzińcu, toczy się zaciekła bójka między trzema, półnagimi, starymi kobietami, z wężami zamiast włosów, przedstawiającymi trzy piekielne Furie: Alekto, Tisifonę i Megerę reprezentujące: gniew szukający zemsty, chciwość i rozwiązłość. Odpowiednikami walczących Furii są półnadzy mężczyźni, o dzikim wyglądzie, okładający się kijami.

E.Wolność

WOLNOŚĆ

Na obrazie widzimy otwartą przestrzeń plenerową. Widoczny jest otwarty na wszystkie strony, jednokondygnacyjny, dwuarkadowy portyk kolumnowy porządku toskańsko – korynckiego, przez który przejeżdża tryumfalny orszak Wolności, stanowiący główną, pierwszoplanową scenę, rozgrywającą się na całej szerokości obrazu. Na czele orszaku kroczy chorąży w antycznym stroju. Niesie sztandar, na którym widnieją dwa symbole wolności: pileus, zatknięty na drzewcu (w starożytności nosili go niewolnicy obdarzeni wolnością) i przełamane kajdany, wyhaftowane na proporczyku. Za nimi postępuje, tanecznym krokiem potrząsając tamburynem młody muzykant. W obrazie dominuje tryumfalny orszak alegorii Wolności, otoczonej personifikacjami cnót, ciągnących jej zaprzęg zamiast koni. Alegoria Wolności przybrała postać młodej kobiety, z wieńcem dębowym na włosach, siedzącej na tronie pod baldachimem. W prawej ręce trzyma otwartą księgę, która zgodnie z widocznym na jej kartach napisem: IURA ET LEGES oznacza kodeks praw; w lewej, niby berło trzyma drzewce młodej palmy, zakończone pióropuszem liści – symbol nieugiętości i zwycięstwa. Na platformie kwadrygi, u stóp tronującej widzimy wilka leżącego wraz z jagnięciem i siedzącego opodal kota.

Nad głową alegorii Wolności widnieje określający ją napis: LIBERTAS, zaś nad baldachimem rydwanu, dwa uskrzydlone anioły w locie, podtrzymuje kartusz z napisem: GLORIAM DEO PAX HOMINIBUS DE BONA VOLUNTATE (Chwała Bogu, pokój ludziom dobrej woli). Nad nimi widoczne imię Jahwe w promienistym kręgu.

W ścisłym związku z tryumfującą personifikacją Wolności pozostają otaczające jej pojazd i ciągnące go alegorie cnót postępujące parami. Dwie najbliższe towarzyszki tryumfującej kroczą po obu stronach kwadrygi, z dłońmi wspartymi na jej platformie. Są to: alegoria Prawdy, w postaci wpół obnażonej kobiety, z wieńcem na głowie i ciernistą gałązką, określona łacińskim napisem: VERITAS i alegoria Rozumu, w postaci kobiety z wędzidłem w ręku, określona łacińskim napisem: RATIO.

Straż przednią w pochodzie cnót kardynalnych pełnią alegorie: Sprawiedliwości, w postaci ślepej kobiety, z mieczem, wagą i koroną na głowie, określonej łac. napisem: IUSTITIA i Męstwa – to kobieta niosąca kolumnę (symbol siły duchowej), określonej łac. napisem: FORTITUDO. Druga para alegoryczna w tym zaprzęgu to PRUDENTIA (Roztropność) ze zwierciadłem w dłoni i wężem owiniętym dookoła prawego przedramienia oraz TEMPERANTIA (Umiarkowanie) przelewająca wino z dzbanka do pucharu. Tryumfalny orszak Wolności zamykają tańczące za rydwanem postacie – dwie kobiety i jeden mężczyzna potrząsający tamburynem. Nad nimi widoczne imię Jahwe w promienistym kręgu.

Treściowy program obrazu zamykają trzy sceny drugoplanowe, z których dwie pierwsze nawiązują do tryumfu Wolności, a trzecia to antytetyczna scena Niewoli. Przy lewej krawędzi obrazu znajduje się biblijna scena przejścia Żydów przez Morze Czerwone: dwie ściany spiętrzonych pionowo fal, które rozstąpiły się na znak dany laską przez Mojżesza oraz słup obłoku w górze, wytyczający drogę uchodźcom.

Pośrodku drugiego planu, w kolistej architekturze amfiteatru, zbliżonego formą do rzymskiego Coloseum, rozgrywa się scena z historii starożytnej, którą identyfikuje łac. napis: T. OUINTIUS, widoczny na arenie. Scena przedstawia owacyjne powitanie, przez ateńczyków rzymskiego bohatera – konsula Ouintiusa, który uwolnił ich spod jarzma Filipa Macedońskiego.

Fragment obrazu poświęcono scenie związanej z utratą Wolności. Na tle górzystego krajobrazu, z miastem i zamkiem dostrzegamy zatokę ze statkami, do których żołnierze pędzą skutych jeńców; jednego z nich przywiązany został do słupa.

F.Stałość

Na obrazie widzimy halę kolumnową porządku toskańskiego. W punkcie centralnym znajduje się ołtarz usytuowany na podium. Na mensie ołtarza stoją tablice Dekalogu, a przed nimi otwarta księga Ewangelii oraz dwa symboliczne naczynia: czara i kielich. Na antepedium ołtarza widnieje owalny kartusz z łacińskim napisem: IUSTITIA- Sprawiedliwość.

Drugi akcent kompozycyjny stanowi pierwszoplanowa scena biblijna, z życia siedmiu braci Machabeuszów, rozgrywająca się przed wejściem do świątyni. Pośrodku sceny przedstawiono najstarszego z braci, w roli cnoty Cierpliwości. Przed i za nim, równolegle do ciągów kolumn ograniczających przestrzeń świątyni stoją, jeden obok drugiego, bosonodzy męczennicy, w krótkich tunikach z wieńcami laurowymi na głowie i modlitewnie złożonymi rękami. Przed alegorią Cierpliwości, po lewej stronie obrazu stoi również matka siedmiu męczenników wspierająca cierpliwość synów w znoszeniu tortur.

Po lewej stronie obrazu, na tle rozległego pejzażu przedstawiono pięć epizodów ikonograficznych, będących rozszerzeniem programu sceny środkowej. Na wysokości ołtarza, z tablicami Dekalogu i księgą Ewangelii, po raz drugi umieszczono w obrazie motyw męczeństwa Machabeuszów (scenę gotowania męczenników w kotle i przyglądającą się temu zdarzeniu matkę, wznoszącą razem z nimi modły).

Na prawo, w kierunku ołtarza, w scenie centralnej, przedstawiono dwa dalsze przykłady mówiące o stałości w wierze i poświęceniu dla niej – kamienowanie św. Piotra w Lystrze i męczeńską śmierć św. Stefana. Na najwyższym wzniesieniu, na wysokości architrawu świątyni przedstawiono ofiarę Izaaka, będącą jednocześnie dowodem stałości Abrahama w całkowitym poddaniu się woli bożej. Ostatni przykład Stałości zaczerpnięto z historii politycznej Rzymu, w postaci Mucjusza Scevoli, z ręką w ogniu, by przypomnieć o potrzebie wytrwałości i posłuszeństwa obowiązkom moralnym, aż do ostatnich granic.

G.Sąd Ostateczny

SĄD OSTATECZNY

Obraz odznacza się jednolitością koncepcji i jest o zdecydowanie religijnym wydźwięku. Strefę niebiańską zakreśla półkole z obłoków, na kształt girlandy. Pośrodku strefy nieba, na osi pionowej obrazu widzimy postać Chrystusa w rozwianym płaszczu, przerzuconym przez prawe ramię, siedzącego na tęczy. Okala go aureola z zmniejszających się świetlistych kręgów. Chrystus, występuje jako zwycięski, nagradzający zbawiciel świata – Salvator Mundi. W lewej ręce trzyma berło, a w prawej koronę. Nad Jego głową znajduje się tetragram IHWH, przypominający obecność Boga Ojca w akcie sądu nad Światem. Chrystus opiera stopy na kuli ziemskiej z zarysami kontynentów i napisami: EUROPA, ASIA, AFRICA, AMERICA.

Po bokach Zbawiciela, na zewnątrz aureoli, na obłokach, widoczne są cztery alegoryczne postacie: MISERICORDIA (Miłosierdzie), GRATIA (Łaska), po lewej: IUSTITIA (Sprawiedliwość) i VERITAS (Prawda). Po stronie zbawionych, w lewej części obrazu, w strefie ziemskiej, przedstawiono zmartwychwstanie ciał (w większości nagie postacie wyłaniające się, do połowy z ziemi). Na dalszym planie raj z ołtarzem Baranka, usytuowanym na wzgórzu otoczonym wieńcem cyprysów.

Po stronie potępionych, w części prawej obrazu, znajdują się z martwych wstający potępieni, których szatani nękają na różne sposoby i zapędzają w stronę paszczy smoka – Lewiatana, jednocześnie będącą reminiscencją bramy piekielnej. Na najdalszym planie obrazu, w strefie ziemskiej, po stronie potępionych dostrzegamy nader wymowny akcent architektoniczny – masyw papieskiego zamku św. Anioła w Rzymie, wraz z mostem na Tybrze. (W okresie reformacji Rzym papieski był dla przywódców protestantyzmu symbolem zepsucia moralnego, uosobieniem świętokupstwa i korupcji. Według Lutra, zgodnie z przepowiednią Apokalipsy winien zginąć z powierzchni ziemi).

9. Apoteoza Gdańska

Obrazy stropu tworzą złożony program ideowy, którego kwintesencję stanowi centralne przedstawienie noszące tytuł „Apoteoza Gdańska”. Obraz ten wyróżnia się zarówno wielkością jak i mnogością treści oraz znaczeń.

Gdańsk na nim przedstawiony jest jako miasto idealne – bogata i różnorodna republika miejska opierająca swój byt na handlu oraz mądrej władzy. W jednym zdaniu obraz można zinterpretować następująco: dzięki mądrym decyzjom rajców, przychylności Opatrzności Bożej, znakomitemu położeniu u ujścia Wisły oraz dzięki kontaktom handlowym rozwija się wspaniałe miasto. Przyjrzyjmy się teraz szczegółom obrazu i spróbujmy rozszyfrować ukryte na nim najważniejsze znaczenia.

APOTEOZA GDAŃSKA

A. Zwieńczenie: Panorama Miasta

W części górnej obrazu widzimy bardzo realistycznie przedstawianą panoramę Gdańska z XVII w. Wały otaczają całe miasto. Możemy dostrzec Bramę Wyżynną – główna brama wjazdowa do miasta. Za wałami widoczne są obiekty charakterystyczne dla Głównego Miasta, Starego Miasta i Starego Przedmieścia. I tak dla Głównego Miasta widzimy wieżę Kościoła Mariackiego, oraz  zdecydowanie wyższą od niej wieżę Ratusza Głównego Miasta, co stanowiło jedynie wizję autora, a nie odzwierciedlało rzeczywistości.

Pomiędzy tymi wieżami, rozpoznać można Zespół Przedbramia ulicy Długiej, czyli  Wieżę Więzienną i Katownię. Widoczne są tu także szczyty Wielkiej Zbrojowni, kościół św. Jana oraz kościół św. Mikołaja. Na Starym Mieście góruje wieża kościoła św. Katarzyny oraz wieże kościoła św. Bartłomieja i św. Elżbiety. Na Starym Przedmieściu widzimy – kościół św. Trójcy z kaplicą św. Anny oraz kościół śś Piotra i Pawła.

B. Centralny element: Łuk triumfalny

W centrum obrazu widzimy łuk triumfalny. I tak stronie po lewej widzimy oko, serce i berło oraz napis „Cordato Consilio” oznaczający „Ostrożna Władza”. Po stronie prawej natomiast: miecz i waga oraz napis „Aequo Iure”, czyli „Równe Prawo”. Dodatkowo na łuku widać duży napis „HIS FULCRIS” oznaczający: „na tej podstawie”. Bo to na mocnej bazie, którą jest Rada Miasta, wspiera się skomplikowany twór miejski – Gdańsk. Gdańszczanie byli dumni ze swojego miasta. Wówczas było to największe i najpotężniejsze miasto Rzeczpospolitej, jeden z najważniejszych portów na Bałtyku, wielki ośrodek handlu i wytwórczości artystycznej. Rajcy mieli przesłanki ku temu, aby sądzić, że ich rządy doprowadziły miasto do rozkwitu. Umieszczona została data rozpoczęcia przez Izaaka van den Blocka prac nad obrazami stropu – rok 1608.

Łuk otwiera równą, dwurzędową aleję kończącą się widokiem na morze, gdzie na horyzoncie pod pełnymi żaglami płynie statek. Jest to swoista „droga ku żegludze”, która ma zwracać uwagę na jeden z podstawowych elementów przyczyniających się do rozkwitu miasta. Na osi umieszczona jest również fontanna, której czara oparta jest na delfinach. Zarówno flota jak i Fontanna symbolizuje wodę będącą źródłem życia dla wszystkiego, zwłaszcza dla miasta Gdańska: bez wody (morza i Wisły) miasto nigdy nie byłoby tak prężne i bogate.

C. Podstawa: Długi Targ

APOTEOZA GDAŃSKA

W dolnej części obrazu przedstawiony jest Długi Targ. Dwór Artusa został przedstawiony wraz z dwiema sąsiadującymi kamienicami. Przed Dworem Artusa toczy się intensywne życie kupieckie , sprawdzane są rachunki, prowadzone rozmowy handlowe, zawierane transakcje. Na przedprożu kupcy, przeważnie w parach, żywo dyskutują. Kupcy, zarówno gdańscy jak i zamorscy czytają z uwagą korespondencję - Holendrzy, Żydzi, Rosjanie, Anglicy. Widać też scenę zawarcia transakcji handlowej – obie kopie umowy trafiają do rąk kontrahentów.

Pośród kupców ubranych w kryzy na modę hiszpańską lub też duże, haftowane na brzegu kołnierze według mody holenderskiej przechadza się Merkury. To on, bóg kupców i posłaniec boski wtóruje przy zawieraniu interesów. Do takich transakcji, jakie widzimy na obrazie bardzo często dochodziło na Długim Targu i w gdańskich kantorach kupieckich.

Dzięki posiadaniu tzw. „prawa składu” kupcy gdańscy tanio kupowali towary od polskich szlachciców i kupców z innych miast a następnie dużo drożej je sprzedawali. Na pośrednictwie w handlu mieszczanie dorobili się ogromnych majątków. To handel był kolejną ważną podwaliną rozwoju miasta.
I kolejna scena przedstawiająca rzeczywistość gdańską tamtego okresu. Oto Szlachcic polski w czerwonym żupanie, charakterystycznie wygolony i z obowiązkowym sumiastym wąsem, ściągnął czapkę z pawim piórem i podaje swą prawicę kupcowi gdańskiemu. Interes został zawarty.

Obok Dworu Artusa stoi Fontanna Neptuna. W obecnej postaci zaprojektował ją brat Izaaka – Abraham van den Blocke. Ale w czasie, kiedy powstawał obraz „Apoteoza Gdańska” fontanna jeszcze nie istniała. Nie była również jeszcze odlana figura Neptuna. Tak więc to, co widzimy na obrazie jest wyłącznie wymysłem artystycznym autora, być może skonsultowany z bratem. Świadczyć o tym może kształt basenu i cokołu fontanny, bardzo podobny do współczesnego. Przed fontanną dwaj muzykanci przygrywają do tańca flisakom, którzy świetnie się bawią, a w tle spacerują mieszczki. 

D.Głębia obrazu: Wisła

W głębi widzimy rzekę – to Wisła płynąca z gór, przez Gdańsk, do Bałtyku. Niejako odbiciem półkolistego zarysu rzeki jest tęcza.

Wisła wypływa z gór, następnie przepływa przez Gdańsk, gdzie łączy się z nią Motława.

Po prawej stronie obrazu, w oddali, widać góry. Tu swój bieg rozpoczyna Wisła. Także tu powstaje tęcza. Flisacy idący po ścieżce na wale ciągną statek pod prąd. Za wałem wiślanym, w sielankowej scenerii toczy się typowe wiejskie życie, pasterz z psem pasie krowy i kozła. Z portu na Motławie wypływa duży statek pod gdańską banderą. Miejsce ujścia Motławy do Wisły nazwano „Polskim Hakiem”. To tam wypoczywają flisacy i tam toczy się życie swoim zwykłym rytmem. Wody Wisły kierują się w okolice Twierdzy Wisłoujście, gdzie uchodzą do Zatoki Gdańskiej. Na Zatoce Gdańskiej pływają żaglowce. Wejście do portu wzmocnione jest falochronami. Nie ma jeszcze półwyspu Westerplatte, gdyż powstał on znacznie później. Tu także, wraz z ujściem Wisły, kończy się tęcza.

E. Symbolika

Z chmur wyłania się ręka trzymająca wieżę ratusza– wiemy, że to ręka boska, gdyż w rozświetlonej części nieba czerwieni się tetragram, hebrajski napis oznaczający hebrajskie imię Boga, Jahwe.

Nad wieżą ratuszową unosi się biały orzeł. Dr Tomasz Cecot pisze: ” Jedni widzą w nim  orła Rzeczpospolitej, inni skrzydła opieki boskiej. Ja popieram tę pierwszą interpretację. Znaczenie tej sceny wyjaśnia nam Napis ISTA SERVAT SUB HIS ALIS (czyli „Ona chroni pod tymi skrzydłami”): Ona – Opatrzność Boża, sprawując bezpośrednią opiekę nad siedzibą władz miejskich – ratuszem, jednocześnie chroni miasto pod skrzydłami Rzeczpospolitej.”

Natomiast zdaniem Eugeniusza Iwanoyko (Sala czerwona ratusza gdańskiego, wyd. Ossolineum, 1986, s. 119n,):  „Wyobrażenie orła z rozpostartymi opiekuńczo skrzydłami poniżej boskiej dłoni nad ratuszem – to „continuum” myśli symbolicznej. Dotychczasowa identyfikacja orła z polskim godłem heraldycznym, mająca oparcie w licznych przedstawieniach w medalierstwie i grafice, skłania w kontekście całości również do odmiennych interpretacji.

Mimo oczywistości takiej aluzji być może bliższa intencji autora była koncepcja opieki boskiej skrzydeł Opatrzności rozpostartych nad miastem, zgodnie z tekstem Psałterza J. Kochanowskiego (Ps. 91, w.4): „W cieniu swych skrzydeł zachowa cię wiecznie, pod jego pióry ulężesz bezpiecznie”. Źródłem motywu skrzydeł – orlich skrzydeł – jako potęgi i wszechmocy boskiej opieki jest Stary Testament, w którym wielokrotnie występuje ta przenośnia. Z pełną świadomością podejmowała ten słowny motyw biblijny sztuka protestancka. Z tak pojętą symboliką słowno-obrazową kojarzy się sentencja po obu stronach bożej ręki i orła: ISTA SERVAT SUB HIS ALIS, co oznacza, że to miasto znajduje się pod opieką skrzydeł boskich.”

10. II piętro Ratusza  - Kamlarnia 

Grosz Czynszowy 

GROSZ CZYNSZOWY

GROSZ CZYNSZOWY (fragment obrazu)

Obraz z 1601 roku przedstawia scenę biblijną na tle gdańskiej ulicy - Długiego Targu. Widoczne są elementy ówczesnej architektury Gdańska - przedstawienie gotyckiej Bramy Długoulicznej, kamienicy Schumannów, Dworu Artusa oraz Nowego Domu Ławy (Sień Gdańska z pięknym krenelażem).

Tematycznie obraz nawiązuje do płacenia podatków na cele publiczne. Odwołuje się do sceny biblijnej, w której faryzeusze pytają, komu należy płacić podatki. Tym razem na ulicach Gdańska Chrystus odpowiada - oddajcie cezarowi to, co cesarskie, a Bogu to, co boskie. Ciekawy jest kształt obrazu – półeliptyczny – malowany na deskach specjalnie przykrojonych do rozmiaru ściany w komorze palowej, która znajdowała się w piwnicy Ratusza, tam gdzie pobierano podatek palowy.

11.Ratusz w okresie zaborów.

Zagarnięcie Gdańska przez Prusy w okresie drugiego rozbioru Polski spowodowało zmiany w ustroju miasta. Znalazło to też odbicie w nowym układzie funkcjonalnym ratusza, m. in. w dawnej Sali Kasy Miejskiej (Kamlarii) urządzono gabinet burmistrza.

12.Skutki wojny dla ratusza

Pod koniec wojny, w obawie, że tak cenne dzieła podczas walk mogą ulec zniszczeniu, już w czerwcu 1943 roku Niemcy zdjęli obrazy  Hansa Vredemanna de Vriesa ze ścian i wywieźli do wsi Mierzeszyn koło Przywidza. W czerwcu, tuż po zakończeniu działań wojennych, obrazy Vredemana przywieziono do Gdańska i złożono w Składnicy Muzealnej w Oliwie. Po różnych perypetiach wróciły do Ratusza.

Druga wojna światowa zapisała się okrutnie w historii cennego zabytku. Podczas działań wojennych w marcu 1945 r. pożar strawił hełm wieży i drewniane stropy, a mury dodatkowo ucierpiały od pocisków i bomb. Ocalałe ich fragmenty były tak nadwątlone, że nawet zwykła burza groziła katastrofą. Według wstępnych ustaleń budynek nie nadawał się do odbudowy i zakwalifikowany został do rozbiórki. Ostatecznie jednak udało się go uratować .

13. Odbudowa i stan obecny

Podjęta w 1946 r. odbudowa ratusza była przedsięwzięciem trudnym i zaliczana jest do wybitnych osiągnięć polskiej powojennej sztuki konserwatorskiej. Po wielu pracach murarsko-konserwatorskich 2 kwietnia 1970 r. odbudowany ratusz przekazano na siedzibę Muzeum Historii Miasta Gdańska, które od 2000 r. nosi nazwę Muzeum Historycznego Miasta Gdańska.

Obecnie w ratuszu prezentowane są wystawy z dziejów Gdańska. Dostojna budowla pełni również funkcje recepcyjne. W okresie sezonu turystycznego, można wejść na galerię widokową wieży, skąd z wysokości ok. 50 m roztacza się wspaniała panorama Gdańska.

Specyficznym klimatem Gdańska są dzwony. Na ratuszowej wieży w 2000 r. zamontowany został nowy, wspaniały 37-dzwonowy carillon, wykonany przez holenderską wytwórnię dzwonów i carillonów Royal Eijsbouts w Asten. Grające dzwony ratusza są tłem do wydarzeń w mieście i ich swoistym komentatorem.
Jak powiedział kiedyś wspaniały przewodnik po Gdańsku Tomasz Cecot: Poznań ma swoje Koziołki, Warszawa – Syrenkę, Kraków ma swojego Smoka i Hejnał, a dumą Gdańska jest Neptun i Carillon na Ratuszu Głównego Miasta.

Opracowała.: Grażyna Kasia Aguirre

Zdjęcia: Jola Kryda

Źródła:

1. Wioleta Pieńkowska–Kmiecik  „Cnoty Obywatelskie Hansa Vredemanna de Vries” 2008-04-11

2. „Ratusz Głównego Miasta”  2008-01-01  

3. Tomasz Cecot „ Apoteoza Gdańska Izaaka van den Block” 28/10/2010  ibedeker.pl

4. Friedrich Jacek „Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII w”  WUG